İqtisadiyyatımızda elə sahələr var ki, qeyri-rəsmi fəaliyyət göstərirlər və buna görə də, təbii ki, həm dövlət büdcəsinin əsas gəlir mənbəyi olan vergilərdən yayınırlar, həm də orada çalışanların öz qanuni hüquqlarından istifadəsini məhdudlaşdırırlar. Bu tipli iqtisadiyyata qeyri-formal iqtisadiyyat deyirik, ya da tanınmış adı ilə “kölgə iqtisadiyyatı”.

“MediaPost” xəbər verir ki, əksər iqtisadçıların fikrincə, qeyri-formal iqtisadiyyat dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyatıdır, çünki hər il bu tip iqtisadiyyatda milyard dollardan çox pul xərclənilir və təbii ki, xərclənmiş pul dövriyyəsinin ölkə iqtisadiyatına bir qəpik belə xeyri dəymir. Beynəlxalq Valyuta Fonduna görə, qeyri-formal iqtisadiyyat daha çox zəif iqtisadi tənzimləməyə hakim olan ölkələrdə mövcuddur. Bu nümunə ilə 1990-cı illərin Sovet ölkələrinə nəzər yetirərək qarşılaşmaq olar. Belə ki, 90-cı illərdə Gürcüstan və Rusiya iqtisadiyyatının əsasını təşkil edən ÜDM-nin 64%-i və 44%-i qeyri-formal iqtisadiyyat idi.

“MediaPost”un məlumatına görə, Almaniyanın “Cologne” Universitetində aparılmış araşdırmada dünyada ən çox qeyri-formal iqtisadiyyatın sənaye ölkələrində olduğu müəyyən edilib. Qrafikdən də gördüyümüz kimi, bir-biri ilə qonşu olan Türkiyə və Yunanıstan ÜDM-də qeyri-formal iqtisadiyyatın payının ən çox olduğu ölkələr hesab edilir. Eyni zamanda qrafikdə qeyd edilməmiş Litva, Rumınya və Bolqarıstan kimi ölkələrdə də qeyri-formal iqtisadiyyatın payı 30%-dən çox olduğu təxmin edilir.

Eyni bir araşdırmanı 2020-ci il üzrə Azərbaycan üçün etdikdə aşağıdakı nəticəni əldə edəcəyik:

Cədvəl: 2020-ci ilin yanvar-may ayı üzrə pul aqreqatları (mln. AZN)

Qeyd: Rəqəmlər Azərbaycan Mərkəzi Bankının məlumat bazasından əldə olunub.

Cədvəldəki göstəricilərin izahı:

M0 - banklardan kənarda olan nağd pul ehtiyyatı

D - Manatla olan tələbli depozitlər

M1 - M0 ilə D hesablarının cəmi

GDP - Ümumi Daxili Məhsul

OCE - İqtisadiyyatda olan rəsmi valyuta ehtiyatı

UOCE - İqtisadiyyatda olan qeyri-rəsmi valyuta ehtiyatı

V - Pulun dövretmə surəti

SHEC - Qeyri-formal iqtisadiyyatın xüsusi çəkisi

SHEC/GDP - Qeyri-formal iqtisadiyyatın ÜDM-dəki çəkisi

Hesablamaya nəzər yetirək:

M/D əmsalı banklardan kənarda olan nağd pul ehtiyatının manatla olan tələbli depozitlərə nisbəti əmsalıdır. M/D əmsalı bizə onu göstərir ki, M1 pul aqreqatının ayrıldığı iki hissədə ən çox pay M0-ın, ən az pay isə D əmsalınındır. Yəni M0 əmsalı həmişə D-dən (M/D) nisbəti qədər böyük olur. Bu zaman belə fərz edə bilərik ki, iqtisadiyyatda olan rəsmi valyuta ehtiyatı bütün nağd ehtiyyatların aylar üzrə verilmiş (1-M/D) fərqinin orta göstəricisinə hasilinə bərabərdir. Bununla da, dövriyədə olan bütün nağd ehtiyatlardan ancaq rəsmi nağd ehtiyyatları çıxdıqdan sonra qeyri–rəsmi pul ehtiyyatını müəyyənləşdiririk. Pulun dövretmə sürətini də hesabladıqda, müəyyən etmək olur ki, dövriyyədəki pul ehtiyyatı ÜDM-nin tərkibində minimum 43% paya malikdir. Deməli, qeyri-rəsmi valyuta ehtiyatlarının ümumi nağd pul ehtiyatlarına olan nisbəti bizə ÜDM-nin nə qədər hissəsinin qeyri-formal yolla yarandığını göstərə bilər. Ona görə də, ÜDM-ni bu nisbətə vurub qeyri-formal iqtisadiyyatın xususi çəkisini tapa bilərik. Aldığımız nəticənin də ÜDM-ə olan nisbəti qeyri-formal iqtisadiyyatın ÜDM-də olan payıdır.

Yuxarıdakı cədvəldən alınan nəticəyə görə Azərbaycanda qeyri-formal iqtisadiyyatın ÜDM-dakı payı 40% olduğu təxmin edilir. Bu da yetərincə çoxdur.

Xəzər Aslanov